شاخص های جدید علم سنجی

در اکثر مطالعات علم‌سنجی، شاخص‌ها برگرفته و استنتاج شده از محاسبه و شمارش چهار متغیر مؤلف، انتشار، ارجاع و استناد هستند. شاخص استناد به دلیل توجه نسبی آن به کیفیت و کارآمدی بالای آن در تحلیل‌های استنادی، یکی از رایج‌ترین و معتبرترین شاخص‌های علم‌سنجی است. از مهمترین شاخص‌های علم‌سنجی که برمبنای شاخص استناد و تحلیل استنادی شکل گرفته‌اند و در متون مختلف بارها به آن ها اشاره شده است، عبارتند از: ضریب تأثیر،سایت اسکور،شاخص هرش H Index، شاخص فوریت، نیم عمر متون علمی یا کهنگی متون، شاخص هرش H Index، تأثیر متیو و سایر روش‌های سنجش علم که در کشورها و مؤسسات مختلف استفاده می‌شود.

 

ضریب تاثیر (Impact Factor (IF  معیاری برای سنجش میزان نفوذ عملی یک مجله در موسسه clarivate analytics

ضریب تأثیر (Impact Factor) مجله‌ها نخستین بار توسط دکتر یوجین گارفیلد و آیروینگ شر در دهه ۱۹۶۰ به مؤسسه اطلاعات علمی (ISI)  آمریکا ارائه شد تا در انتخاب مجله‌های علمی برای نمایه استنادی علوم به کار گرفته شود.

ضریب تأثیر(IF) کمیتی است که میزان متوسط استناد به مقالات یک مجله علمی را نشان می دهد. ضریب تأثیر می تواند معیاری باشد برای نشان دادن میزان نفوذ علمی یک مجله در یک حوزه علمی و تحقیقی خاص. در یک رشته علمی، مجلات دارای ضریب تأثیر بالاتر دارای اهمیت بیشتری نسبت به مجلات دیگر می باشند. از جمله مواردی که می تواند تأثیر مستقیم بر ضریب تأثیر داشته باشد، خوداستنادی است. مجلات دارای ضریب تأثیر بالاتر مقالاتی را منتشر می کنند که در مقایسه با مقالات مجلات دارای ضریب تأثیر پائین تر، بیشتر مورد استناد قرار می گیرند.

 ضریب تاثیر در سال جاری یک نشریه برابر است با مجموع استنادهای سال جاری به مقالات یک و دو سال قبل مجله تقسیم بر تعداد کل مقالات منتشر شده در مجله در یک و دو سال قبل. به بیان ساده تر اگر در سال 2018 جمعاً 40 ارجاع ( 25 ارجاع در سال 2017 و 15 ارجاع در سال 2016 ( به یک مجله صورت گرفته باشد و در آن مجله در سال 2017 تعداد 26 مقاله و در سال 2016 تعداد 24 مقاله چاپ شده باشد، ضریب تاثیر یا ایمپکت فاکتور آن مجله از تقسیم 40 بر 50 به دست می آید که برابر با 8/0 می شود ؛ یعنی به طور متوسط هر مقاله آن نشریه 8/0 مرتبه مورد استناد مقالات دیگر قرار گرفته است . بنابراین ایمپکت فاکتور تابع یک دوره سه ساله است,

CiteScore معیاری برای سنجش میزان نفوذ علمی یک مجله در موسسه Elsevier

در ۸ دسامبر سال ۲۰۱۶ ، مؤسسه الزویر در مجموعه ژورنال متریکس(Journal Metrics) خود از محصول جدیدی رونمایی کرد. این محصول سایت اسکور (CiteScore) نام دارد که به نوعی رقیب (Impact Factor) یا همان ضریب تأثیر معروف مؤسسه کلریویت آنالیتیکز(Clarivate Analytics) محسوب می گردد.سایت اسکور یک شاخص ساده برای اندازه گیری تأثیر استنادی مجلات است. بر خلاف ضریب تأثیر که انواع خاصی از مقالات (مروری و پژوهشی و فنی) را در محاسبه تعداد مقالات در مخرج کسر در نظر می گیرد، این شاخص همه انواع مقالات را در محاسبه خود در نظر می گیرد.

اسکوپوس نحوه محاسبه شاخص CiteScore را روزآمد کرده و در حال حاضر ژورنال های نمایه این پایگاه اطلاعاتی با متدولوژی جدید با نام Improved Citescore یعنی محاسبه چهارساله استنادات به مقالات منتشر شده قابل دسترس است.یک مورد خاص که در سایت اسکور وارد محاسبه نمی گردد، مقالات زیرچاپ (In press) است. از آنجایی که اسکوپوس همه مقالات In press را از ناشران مختلف در بر نمی گیرد، لذا برای اجتناب از bias در محاسبات این شاخص استنادی، مقالاتی که هنوز در شمارهای از مجله وارد نشده اند، در محاسبه سایت اسکور وارد نمی شود. 

شاخص اچ   (H-Index)

طبق تعریف شاخص H  یک پژوهشگر عبارت است از H  تعداد از مقالات وی که به هر کدام دست کمH  بار استناد شده باشد. اگر H مقاله از کل مقالات منتشر شده یک محقق طی  n سال کار علمی، هرکدام حداقل  H بار استناد دریافت کرده باشد، آن محقق دارای شاخص H  است.در محاسبه دستی این شاخص، تعداد استنادات به ترتیب نزولی مرتب می شود و تعداد مقالات با تعداد استنادات مقابل آن مقایسه می شود تا تعداد استنادات با شماره مقاله برابر یا بیشتر از آن باشد. شماره آن مقاله، نشان دهنده عدد H  نویسنده است.

شاخص جی  ( G-Index)

یکی از ضعفهای شاخص H، نادیده گرفتن مقالات پراستناد است. در این شاخص به مقالاتی که بیشتر مورد استناد قرار می گیرد وزن بیشتری داده می شود.بنا به تعریف شاخص G برابر است با بالاترین رتبه در لیست نزولی مقالات به ترتیبی که g مقاله اول حداقل تعداد g2 استناد دریافت کرده باشند و مجموع استنادهای مقالات تا g بزرگتر یا مساوی g2 باشد. با توجه و دقت در نحوه محاسبه G-Index درمی‌یابیم که میزان G-Index هیچ وقت کمتر از H-Index نخواهد بود.

مقالات پر استناد (Highly Cited Papers):

برای تعیین مقالات پر استناد، استنادهای دریافتی مقالات منتشرشده در زمینه های موضوعی مختلف را در دوره زمانی ۱۰ سال اخیر محاسبه و یک درصد مقالات برتر در هر زمینه موضوعی، به عنوان مقاله پر استناد مشخص می شوند.  

 مقالات داغ (Hot Papers):

مقالاتی که خیلی سریع نسبت به مقالات مشابه در همان حوزه موضوعی و همان بازه زمانی استناد دریافت می‌کنند به عنوان مقالات داغ شناخته می‌شوند. برای محاسبه مقالات داغ، تعداد استنادات دریافتی، مقالات منتشر شده در دو سال اخیر را در بازه زمانی دو ماه اخیر مورد بررسی قرار می‌گیرد و مقالاتی که در این بازه زمانی دو ماهه بیشترین استناد را گرفته و در ۰/۱ % مقالات دارای استناد قرار گرفته باشند به عنوان مقاله داغ مشخص می شوند.

شاخص ام  (M-Index)

شاخص H هر پژوهشگر به طول مدت فعالیت پژوهشی وی بستگی دارد. زیرا با گذشت زمان، تعداد مقالات و استنادها به آن افزایش می یابد. به همین جهت، برای مقایسه پژوهشگران در مراحل مختلف دوره فعالیت آنها، شاخص M معرفی شد. این پارامتر در نتیجه تقسیم هیرش هر پژوهشگر بر سن علمی وی به دست می آید. منظور از سن علمی، شمار سال هایی است که از زمان انتشار اولین مقاله او می گذرد.

شاخص وای (Y-Index) 

این شاخص سعی دارد با در نظر گرفتن کیفیت و کمیّت، نقاط ضعف دیگر شاخص ها را برطرف نماید. بدین منظور، از عامل تأثیر به عنوان شاخص کمّی و معادل مقبولیت و از رتبه بر اساس وزن یا رتبه پیچ (PageRank) به عنوان شاخص کیفی و عامل ارزش استفاده می کند. شاخص وای، حاصل ضرب عامل تأثیر در رتبه پیچ و در واقع حاصل ضرب کمیّت در کیفیت است و سعی دارد سنجش اعتبار علمی را تا حد امکان کیفی کند.

نیمه عمر استناد (Cited Half Life) 

نیمه عمر ارجاعات یا نیمه عمر استناد، تعداد سال هایی است که از سال ارزیابی باید به عقب برگشت تا شاهد پنجاه درصد کل ارجاعات به مجله در سال مورد ارزیابی باشیم. به عبارت دیگر، این شاخص مدت زمانی که نیمی از کل استنادات به آن مجله صورت پذیرفته باشد را نشان می دهد و در حقیقت سرعت کاهش میزان ارجاعات به مجله را بیان می کند. بدیهی است که وقتی مقاله های یک مجله ارزش خود را برای ارجاعات، زود از دست بدهند (مقاله ها سطحی باشند و خیلی زود بی ارزش شوند)، تنها به مقاله های جدید مجله ارجاع داده می شود. این موضوع باعث می شود که نیمه عمر ارجاعات به مجله کاهش یابد. بنابراین هر چه نیمه عمر ارجاعات به مجله بیشتر باشد، نشان می دهد که ارزش مقاله های مجله در طول زمان بیشتر حفظ شده است و هنوز مورد ارجاع قرار می گیرند. در مجموع هرچه نیمه عمر ارجاعات به یک مجله بیشتر باشد، ارزش مجله بالاتر می رود.

  شاخص فوریت ( Immediacy Index  )

  در پایان هرسال به منظور تعیین سرعت استناد مقالات یک مجله استفاده می شود. میزان استنادات بک مجله مشخص در سال آخر تقسیم بر تعداد مقالات منتشر شده در این مجله در طی همان سال.

  میانگین تاثیر مقاله (Article Influence)

میانگین تاثیر یک مقاله را (در 5 سال اول انتشارش) در اعتبار یک مجله مورد سنجش قرار می دهد. داده های مربوط از جی سی آر استخراج می شود. این شاخص با عنوان شاخص نفوذ مقاله نیز شناخته می شود. شاخص نفوذ مقاله میانگین تاثیر هر مقاله در میان سایر مقالات یک نشریه است که میانگین تاثیر یک مقاله را (در 5 سال اول انتشارش) در اعتبار یک مجله مورد سنجش قرار می دهد. داده های مربوط از جی سی آر استخراج می شود. به نوعی مشابه با عامل ویژه است با این تفاوت که عامل ویژه ارزش و اعتبار مجلات را می سنجد.

  ضریب جامع ارزشی (Eigenfactor)

عامل ویژه مخصوص نشریات است. نشان دهنده اهمیت و اعتبار یک نشریه در جامعه علمی است نکته قابل توجه اینکه در محاسبه آن بر خلاف ایمپکت فاکتور ارجاع نشریه به خود و ارجاع توسط نشریات مختلف، متمایز می شود. در ایگن فاکتور وزن استنادهای یک مجله با رتبه بالاتر بیشتر از وزن استنادات یک مجله ضعیف تر است در حالیکه در ضریب تاثیر همه استنادها وزن مساوی دارند. در ایگن فاکتور مجلاتی مهم هستند که به تناوب توسط مجلات مهم به آنها ارجاع داده می شود.

 ارزش متیو  (Mathew-Value)

این شاخص در واقع شکل اصلاح شده ضریب تأثیر است که آن را در یک دوره پنج ساله و در موضوعی خاص محاسبه می کند.  نحوه محاسبه آن تقسیم تعداد استنادها به مقاله  های یک مجله در یک دوره پنج ساله بر تعداد مقاله  های همان مجله در همان دوره زمانی است که عدد حاصل را با  همین نسبت ها در کل حوزه مورد پژوهش اندازه گیری می  کند.

نمایه فوری (Immediacy Index)

 این نمایه روش دیگری شبیه عامل تأثیر  است. از نمایه فوری به منظور تعیین سرعت استناد مقالات در یک مجله استفاده می‌شود.  نحوه محاسبه نمایه فوری در JCR ، نسبت تعداد استنادهای دریافتی در سال مشخص به تعداد مقالات انتشاریافته در سال مشخص می باشد.

نیم عمر متون یا قاعده کهنگی متون (Literature Obsolescence)

شاخص نیم عمر، نقش زمان را در بهره وری از اطلاعات روشن می کند.  با استفاده از این شاخص می توان نشان داد که آیا با گذشت زمان از میزان سودمندی مقالات و  کتاب ها کم می شود یا خیر.  منظور از نیم عمر متون علمی مدت زمانی است که در خلال آن نیمی از متون استنادکننده به متون علمی مورد استناد درحوز ه های علمی  مورد نظر منتشر شده است.

 به عبارت دیگر، نیم عمر عبارت است از مدت زمانی که در طول آن نصف ارجاع های یک نشریه منتشر شده اند. مطالعات نشان  می دهد که نیمی از ارجاعات (استنادها) مقالات تازه چاپ شده در دو سال اخیر، به نوشته های همان سال باز می گردد.بعد از مدت ده یا پانزده سال (بسته به موضوع) مقالات رشته های مختلف، سودمندی خود را به عنوان منبع مورد استناد از دست می دهند. علومی که بیشتر جنبه نظری دارند (مانند ریاضیات) دارای نیم عمر طولانی و علومی که به مباحث نوین، روزآمدی و فناوری وابستگی دارند مانند پزشکی دارای نیم عمر کوتاهی هستند.